نوشیدنی های نشاط آور کدامند دکتر محمدحسین صالحی سورمقی می گوید چای و قهوه و برخی نوشیدنی های دیگر می توانند انرژی بخش باشند در طول تاریخ همواره از گیاهانی مانند گل گاوزبان، دارچین، زعفران، چای سبز، اکلیل کوهی، اسطوخدوس، گل ساعتی و سنبل الطیب به عنوان دارو های ضدافسردگی و نشاط آور یاد شده و تا به امروز نیز مصرف آنها ادامه داشته است.
اما به تازگی دانشمندان ۶ گیاه آشنا را از نظر نشاط بخشی موثرتر از بقیه معرفی کرده اند: قهوه، چای، کاکائو، کولا، ماته و گوارنا. می دانید چرا؟ مگر چه موادی در این گیاهان هست که در بقیه نیست؟ دکتر محمدحسین صالحی سورمقی، متخصص فارماکوگنوزی و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران به این پرسش ها پاسخ می دهد….
آقای دکتر! به چه گیاهانی می گویند گیاهان نشاط آور؟ ـ گیاهانی که دارای خواص مسکن، ضددرد یا خاصیت محرک و یا خواصی باشند که بتوانند انرژی از دست رفته بدن را تامین کنند، می توانند به طرق مستقیم یا غیرمستقیم حالت مفرح و شادی بخش را در فرد ایجاد کنند و فرد را از خستگی و کوفتگی درآورند. از مهم ترین گیاهانی که در دسترس همگان قرار دارند و همه می توانند از آن بهره ببرند و محدودیت و ممنوعیتی در مصرف آنها وجود ندارد، گیاهانی هستند که دارای ترکیبات کافئین و مشتقات آن هستند و معروف ترین آنها چای، قهوه، کاکائو و گیاهی به نام کولا است که از عصاره آن در نوشابه هایی که نام کولا دارند، استفاده می شود.
▪ چه جالب! پس کافئین موجود در آنها باعث این اثر نشاط آوری می شود؟ ـ بله! کافئین ماده ای است که ویژگی های ممتازی دارد؛ به دلیل اینکه جذب بسیار سریعی در بدن داشته و اثرش خیلی سریع احساس می شود. به عنوان مثال، وقتی شما خسته اید و چای یا قهوه می نوشید، پس از مدت کوتاهی احساس بهتری خواهید داشت. این احساس بهتر، صرفا روحی و روانی نیست؛ بلکه کافئین به سرعت جذب شده و اثر کرده است. به همین دلیل، موادی که حاوی کافئین هستند مورد استقبال قرار می گیرند.
▪ میزان کافئین تا چه حد باید باشد تا موثر واقع شود؟ ـ خب، البته اثردهی این ماده بستگی به غلظت اش دارد. ممکن است با غلظت های کم هم بتواند آن کار را انجام دهد، ولی در هر حال در غلظت های بسیار زیاد مضر است زیرا تحریک بسیار زیادی ایجاد می کند، ولی در حد متعادل و متوسط، هم مضر نیست و هم می تواند کارایی اش را به خوبی انجام دهد. بنابراین تعداد فنجان چای یا غلظت آن و یا میزان مصرف کاکائو، قهوه، کولا و نوشابه هایی که حاوی عصاره کولای طبیعی هستند و اینکه چه قدر در طول روز مصرف کنیم، مشخص می کند که کمتر از حدی بوده که خستگی مان را برطرف کند و یا در حد تعادل و یا زیاده از حد بوده است. این میزان مواد به طور نسبتا دقیقی اندازه گیری شده است و در مواردی که محدودیت و ممنوعیت هایی وجود دارد، اخطارهایی به افراد داده شده و مشخص شده است که بیماران تا چه حد باید از این مواد استفاده کنند.
▪ این محدودیت ها چیست و برای چه افرادی تجویز می شود؟ چند دسته از افراد باید مراقب مصرف این مواد باشند و حد تعادل را نگه دارند؛ نه آنکه اصلا مصرف نکنند: ۱) خانم های باردار: از آنجا که این مواد محرک هستند ممکن است سبب کم خوابی یا بی خوابی آنها شوند؛ توصیه می شود میزان کافئینی که وارد بدن یک خانم باردار می شود بیش از ۳۰۰ میلی گرم نباشد. این ۳۰۰ میلی گرم برابر ۳ تا ۵ فنجان چای است، یعنی یک خانم باردار در طول ۲۴ ساعت، مجاز است بین ۳ تا ۵ فنجان چای بنوشد و از این میزان تجاوز نکند. ۲) بیماران قلبی یا کسانی که جراحی قلب انجام داده اند. این افراد نباید استرس زیادی داشته باشند پس نمی توانند مانند یک فرد عادی که می تواند حداقل ۱۰ فنجان چای در طول روز بنوشد، چای مصرف کنند. در مورد قهوه هم همین طور است. ما با ۲ گرم چای خشک ۵ فنجان چای درست می کنیم ولی با ۲ گرم قهوه تقریبا یک فنجان قهوه تهیه می کنیم. به همین دلیل میزان کافئین در قهوه ای که درست می کنیم بیشتر می شود. پس تعداد فنجان قهوه ای که می توانیم در روز بخوریم باید حداقل نصف فنجان های چای باشد. مثلا ۱۰ فنجان چای برابر با ۳ تا ۵ فنجان قهوه است.
▪ نوع چای چه طور؟ مثلا چای سبز همان اثری را دارد که بقیه چای ها دارند؟ ـ نه! اتفاقا میزان کافئین چای سبز نسبت به چای سیاه بسیار کمتر است. بنابراین اگر کسی برای رفع خستگی می خواهد چای بنوشد بهتر است از چای سیاه استفاده کند؛ اما به طور کلی چای سبز در دو سه مورد بر چای سبز ارجحیت دارد. یکی از نظر خاصیت ضدسرطانی، خاصیت کاهش کلسترول و چربی و فشارخون و دیگری تاثیر بر بعضی از میکروب ها به خصوص در ناحیه دهان و دندان.
به نظر می آید که چای از بقیه در دسترس تر است. خب، حالا باید چه کار کنیم تا از همین چای بیشترین کافئین را دریافت کنیم؟ ـ سوال خوبی پرسیدید. ارزش چای به میزان کافئین موجود در آن است که در بدن موجب رفع خستگی می شود. البته چای خواص دیگری هم دارد. جالب است بدانید تا امروز ۵۱ اثر فیزیولوژیک وفارماکولوژیک از چای به کرات در مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی تایید شده است؛ مثل اثرات ضدآلزایمر، ضدمیکروب، ضدویروس، ضداسهال و… که مهم ترین آنها اثر کافئین بر بدن و اثر آرام بخشی چای است. بنابراین اگر کاری کنیم که کافئین از بین برود، دیگر این نوشیدنی ارزشی نخواهد داشت. پس بهتر است چای را در ۱۵ دقیقه اول پس از دم کشیدن مصرف کنید. در این صورت، بیشترین میزان کافئین را از آن دریافت خواهید کرد؛ زیرا به محض اینکه آب جوش روی چای ریخته می شود، کافئین آن شروع به حل شدن می کند. این امر هیچ ارتباطی به رنگ چای ندارد. ضمن اینکه بیشتر چای های خارجی رنگ های مصنوعی دارند ولی ممکن است یک چای ایرانی کم رنگ، میزان کافئین زیادی داشته باشد. بعد از ۱۵ دقیقه، مواد تلخ چای به نام تانن وارد آب جوش می شوند. به همین دلیل وقتی چای می جوشد یا می ماند، میزان تلخی آن بیشتر است. تانن ها پس از آزاد شدن از برگ ها شروع به پیوند با کافئین می کنند. از این پس کافئین موجود در چای قابل جذب در بدن نیست و فایده ای هم ندارد. بنابراین بهترین چای برای رفع خستگی یک چای تازه دم است؛ در حالی که چای کهنه این خاصیت را نداشته و حتی ممکن است ضرر هم داشته باشد و مثلا یبوست آور باشد.
▪ با توجه به آنچه گفتید، قاعدتا باید یک گیاه دارای کافئین باشد تا نشاط آور باشد؛ درست است؟ ـ نه، اینطور نیست! گیاهان دیگری هم هستند که می توانند انرژی بخش و نشاط آور باشند. یک گروه از این گیاهان دارای قندهایی هستند که می توانند به سرعت در بدن بسوزند و خوراک بسیار خوبی برای مغز ما باشند؛ مانند خرما. گروه دیگری هم هستند که از قدیم به عنوان ضداضطراب، ضدترس و دلهره یا به عنوان آرام بخش یا ضدافسردگی مصرف می شده اند. یکی از بهترین و قوی ترین گیاهانی که در تحقیقات چندساله به خاصیت آرام بخشی و ضدافسردگی آن پی برده شده، گیاهی است به نام علف چای که تقریبا ۲۱۰۰ سال پیش برای افراد مالیخولیایی و افسرده و… استفاده می شد اما تحقیقات سال های اخیر، مطالب دیگری هم به آن اضافه کرده؛ به عنوان مثال، این گیاه می تواند اکسیژن سطح مولکول را بالا ببرد، خواب را تنظیم کند و با چند مکانیسم، هم به عنوان آرام بخش، ضددرد و مسکن مورد استفاده قرار گیرد
