کربوهیدرات که اغلب افراد آن را به عنوان نشاسته و قند می شناسند، یکی از سه منبع عمده انرژی است و بیشترین جزء غذا را تشکیل می دهد. گاهی تا ۹۰ درصد انرژی رژیم غذایی افراد فقیر از منبع کربوهیدراتها تأمین می گردد (به ویژه در نواحی گرمسیر)، در حالی که ممکن است فقط ۴۰ درصد انرژی رژیم غذایی طبقه ثروتمندان از این منبع تأمین گردد.
کربوهیدرات حدود ۴۳ انرژی گیاهان دنیا را که زندگی حیوانات برای تأمین غذا به آن بستگی دارد، تشکیل می دهد. گیاهان سبز تحت تأثیر نور خورشید قادر به ساخت کربوهیدراتها از آب و گازکربنیک می باشند. مقداری از این کربوهیدرات که فیبر نامیده می شود و قسمت اعظم آن سلولز است، در ساختمان گیاهان برای استقامت آن مورد استفاده قرار می گیرد. مقدار دیگری برای رشد گیاه به انرژی تبدیل می شود و ممکن است بقیه آن به شکل قند یا نشاسته در گیاه ذخیره شود.
بشر برای تغذیه خود در کشت انواع دانه ها، میوه ها و ریشه های حاوی کربوهیدرات بسیار موفق بوده است و بی تردید در تکامل او نقش اساسی داشته است.
آیا شما نان را به خاطر اینکه کربوهیدرات پیچیده و فیبر دارد، مصرف می کنید؟ آیا قانع شده اید که کربوهیدراتهای پیچیده (مثل نشاسته) برای سلامت خوب هستند و فیبرهای غذایی می توانند از تعدادی از بیماریهای مزمن جلوگیری کنند؟ آیا متوجه شده اید که انتخاب چنین مواد غذایی تنوع بیشتری به غذاهای شما می دهد؟ یا، آیا با وجود اینکه به شما گفته شده است که قندهای ساده برایتان بد است، قند و شکر زیاد مصرف می کنید؟ هنگامی که بچه بودید، مادرتان به شما گفته است که مصرف شیرینی دندانهایتان را خراب می کند و اشتهای شما را از بین می برد؟ آیا گاهی اوقات از خودتان با یک کیک شکلاتی پذیرایی می کنید؟
البته ما هر روز با موارد فوق روبه رو هستیم. انتخاب غذاها نمی تواند فقط تحت تأثیر خوب یا بد بودن مواد غذایی برای ما باشد. قندهای ساده نیز مانند نشاسته و فیبرهای غذایی جای خاصی در رژیم غذایی دارند.
وجود کربوهیدراتها در مواد غذایی از نظر ویژگیهای زیر حائز اهمیت است:
مواد غذایی کربوهیدراتی به آسانی رشد می کنند، ذخیزه آنها ایجاد اشکالی نمی کند، به ازاء هر واحد زمین انرژی زیادی از آنها به دست می آید و منبع ارزانی از انرژی نیز می باشد. در نتیجه، هنگامی که مقدار پول موجود برای خرید غذا محدود است و جایی که گیاهان زیادند، نسبت غذاهای کربوهیدراتی در رژیم افزایش می یابد.
کربوهیدراتهای تصفیه شده، به انرژی مصرفی کمک می کنند، در حالی که موادی که کمتر تصفیه شده اند، علاوه بر رساندن انرژی به ورود مواد مغذی دیگر به بدن نیز کمک می کنند.
کربوهیدرات اولین ماده مغذی است که از نظر شیمیایی شناخته شد و ترکیبی است از سه عنصر کربن، هیدروژن و اکسیژن. نسبت هیدروژن به اکسیژن در آن ۲ به ۱ است، یعنی همان نسبت موجود در آب و به همین جهت نام آن را کربوهیدرات گذاشته اند.
برای طبقه بندی کربوهیدراتها به تعداد واحدهای تشکیل دهنده آنها توجه می گردد. کربوهیدراتهای ساده (قندها) شامل مونوساکاریدها (تک قندیها) و دی ساکاریدها (دوقندیها) می باشد. در حالی که به کربوهیدراتهای پیچیده، پلی ساکاریدها (نشاسته و فیبرهای غذایی) اطلاق می شود.
لازم به توضیح است که فیبرهای غذایی بخشی از گیاه هستند که در لوله گوارش انسان هضم نمی شوند.
خواص کربوهیدراتها:
می توان کربوهیدراتها را بر حسب طعم شیرین طبقه بندی نمود. فروکتوز (قند عسل) شیرین ترین کربوهیدرات است و نشاسته کمترین میزان شیرینی را دارد و در واقع اصلاً شیرین نیست. موز سبز دارای نشاسته زیادی می باشد، همزمان با رسیدن، نشاسته آن به قند (گلوکز) تبدیل می شود و طعم شیرین پیدا می کند. برعکس، شیرینی ذرت، وقتی می رسد کم می شود زیرا قند آن به نشاسته تبدیل می شود.
نشاسته ها از نظر قابلیت حل شدن در آب متفاوتند. به دلیل اینکه ساکارز (شکر) شیرین تر و قابل حل تر از سایر قندهاست، در نوشابه ها به کار می رود.
فیبر در رژیم غذایی:
غذاهایی نظیر غلات و آردهای دانه کامل آنها، ریشه های نشاسته ای مثل سیب زمینی و همچنین حبوبات، مغزها و میوه ها بیش از همه حاوی مقادیری فیبر خام هستند.
متوسط فیبر دریافتی افراد بسیار متغیر و در حد وسیعی است. مثلاً زارعین کشورهای آفریقا روزانه به طور متوسط ۲۵ گرم فیبر خام در غذای خود دریافت می کنند و در این گونه جوامع موارد شیوع بیماریهای روده بزرگ و سرطان کم است و برکیت Burkitt)) (یکی از محققین در زمینه ارتباط فیبر غذایی و بیماریهای مختلف) معتقد است که موارد کم این بیماریها و یا به اصطلاح مصونیت نسبی این جوامع در مقابل ابتلاء به این بیماریها ناشی از مصرف زیاد فیبر در نزد آنها می باشد. این نظریه با شواهد زیاد مورد تأیید گروهی از محققین است. فیبر نه تنها جذب نمی شود، بلکه مقدار زیادی آب از داخل روده بزرگ جذب می کند.
رژیمهایی که غنی از فیبر هستند، موجب تشکیل مدفوع نرم و حجیم می گردند. برعکس در رژیمهای محدود از فیبر مدفوع کم و سفت است. در رژیمهای غنی از فیبر، زمان تخلیه مدفوع سریعتر از زمان رژیمهای محدود از فیبر است.
گروهی دیگر از محققین معتقدند که ممکن است فقدان فیبر در رژیم غذایی نقش مهمی در ایجاد بیماریهای متداول در غرب که به نام «بیماریهای تمدن» معروفند داشته باشد. این بیماریها شامل آپاندیسیت، بیماری کیسه صفرا، چاقی، واریس عروق، دیابت و بیماریهای قلب و عروق است.
همان طور که گفته شد، فیبرهای غذایی، هم محلول و هم غیر محلول در آب، در دانه های کامل تصفیه نشده، سبزیها، میوه ها و حبوبات وجود دارد. برای مثال، در حالی که نانها همه نشاسته دارند، اما فقط نانهایی که از گندم کامل درست می شوند، حاوی فیبر غذایی غیر محلول در آب هستند. سبزیها منابع مهم سلول می باشند. میوه ها (و نه آب میوه) پکتین و صمغ دارند. حبوبات منابع خوب فیبرهای محلول هستند. منابع غذایی به مکملهای فیبری برتری دارند، زیرا مواد غذایی به طور طبیعی انواع مختلف فیبرهای غذایی را همراه با ویتامینها و مواد معدنی تأمین می نمایند.
کربوهیدراتها در رژیم غذایی:
در روزگاران قدیم نشاسته دانه غلات بیشترین مقدار از کربوهیدرات موجود در رژیم غذایی زارعین و روستانشینان را تشکیل می داد و هنوز این نقش را به عهده دارد. در جوامع صنعتی، قند مقدار قابل ملاحظه کربوهیدرات موجود در رژیم غذایی مردم را در بر می گیرد و به نظر می رسد که میزان دریافتی آن با بهتر شدن وضع اقتصادی رابطه مستقیم دارد. تحقیقات دانشمندان نشان می دهد که جانشین کردن قند به جای نشاسته در رژیم غذایی ممکن است موجب تغییر چربیهای خون و افزایش موارد خرابی دندانها، بیماری قند، قلب و عروق گردد.
نقش اصلی و عمده آنها به عنوان منبع انرژی است. بافت عصبی و بافت ریه فقط از کربوهیدرات به عنوان منبع انرژی می تواند استفاده کند. انرژی حاصل از کربوهیدراتها تقریبا همیشه ثابت است و بدون توجه به منبع آن ـ نشاسته یا قند ـ یک گرم کربوهیدرات، ۴ کیلو کالری انرژی تولید می کند.
کربوهیدراتها موجب حفظ پروتئینها می شوند. به این معنی که بدن برای تأمین انرژی به پروتئین غذا یا بافتهای بدن نیاز پیدا نمی کند. به این اثر، عمل صرفه جویی پروتئین گفته می شود. وجود کربوهیدراتها برای سوخت و ساز کامل چربیها در بدن ضروری است و همچنین این مواد بخشی از ترکیبات ساختمانی بدن را تشکیل می دهند مثل غضروف، استخوان و بافت عصبی. لاکتوز (قند شیر) سبب رشد باکتریهای خاصی در روده بزرگ می شود که آنها بعضی از ویتامینهای گروه ب را می سازند. همچنین جذب کلسیم و فسفر را در روده کوچک افزایش می دهند.
اگرچه از نظر تولید انرژی می توان پروتئین و چربی را جانشین کربوهیدرات کرد، ولی اطلاعات جدید دلالت بر این می نماید که رژیم بدون کربوهیدرات علایم ناخوشایند بسیاری را ایجاد می کند. شخصی که بر روی رژیمی از پروتئین و چربی باشد، ممکن است به سرعت دچار علایمی شود که در یک فرد گرسنه مشاهده می شود. این افراد سدیم زیادی از دست می دهند، قادر به جلوگیری از تجزیه پروتئین بافتها نیستند و در دومین روز استفاده از غذای بدون کربوهیدرات دچار کتوزیس (تجمع موادی که از تجزیه بیش از حد چربی حاصل می شوند) می گردند. در همه افرادی که از رژیم بدون کربوهیدرات استفاده می کنند، از دست دادن آب، خستگی و از دست دادن انرژی مشاهده شده است.
همه این نتایج نامطلوب با دادن کربوهیدرات برطرف می شود و این نشان می دهد که کربوهیدرات یک ماده ضروری است.
افرادی که بر روی رژیم بدون کربوهیدرات هستند، به سرعت مانند افرادی که از گرسنگی رنج می برند، وزنشان را از دست می دهند. ولی باید متذکر شد که رژیمی که کاملاً فاقد کربوهیدرات باشد به ندرت وجود دارد و مصرف مقدار کمی از کربوهیدرات، حتی ۶۰ گرم در رژیم مانع بروز علایم ناخوشایند فوق می گردد.
کربوهیدرات بیشتر در منابع گیاهی وجود دارد. مواد غذایی حیوانی، به استثنای شیر، کربوهیدرات ندارند. در جدول ۱ برخی از منابع کربوهیدرات نشان داده شده است:
مقدار کربوهیدرات موجود در میوه جات و سبزیجات متفاوت است. یک وعده گروه شیر (یک لیوان) حاوی ۱۲ گرم، یک وعده سبزی (۲۱ لیوان) ۵ گرم، یک وعده نان (شامل سبزیجات نشاسته ای نیز می باشد) ۱۵ گرم و بالاخره یک وعده میوه حاوی ۱۵ گرم کربوهیدرات می باشد.
برای کم کردن ارزش کالری غذاها (بدون آنکه اثری بر روی مزه آنها گذارده شود)، کوششهایی جهت جایگزین کردن قند با مواد شیرین کننده و در عین حال غیر قابل استفاده در بدن انجام شده است. برخی از این مواد مانند فروکتوز، مونلین، نارنجین و آسپارتام قدرت شیرین کنندگی زیاد و کالری کمی دارند. شیرین کننده های دیگری که خاصیت غذایی ندارند مانند ساکارین یا سیکلوماتها سبب شیرینی گشته و دارای کالری نیز نمی باشند.
