بیماری سالک بیماری پنهان
سالک یک بیماری پوستی مشترک انسان و حیوان از جمله جوندگان است که از طریق نیش پشه خاکی آلوده به انگل به هنگام تغذیه خون بیمار به انسان سالم منتقل می شود و به دو شکل میباشد.
1- نوع خشک (شهری)
2- نوع مرطوب (روستایی)
ادامه مطلب بیماری سالک بیماری پنهان
علائم بیماری
زخم ناشی از گزش پشه بدون خارش و بدون درد می باشد ( چنانچه همراه با عفونت خارش باشد درد دارد) و زخمهای آن ممکن است متعد د در مناطق باز بدن باشد و در هر دو شکل (نوع مرطوب و نوع خشک) زخم پس ازورود انگل بدرون پوست بوسیله پشه خاکی ابتدا بصورت برامدگی کوچک و قرمز رنگی ظاهر می شود .
تظاهرات بالینی
اولین تظاهر بیماری ظهور یک پاپول (دانه کوچک)در محل نیش پشه خاکی است. اکثر ضایعات پوستی از حالت پاپولار به ندولار(دانه برجسته) و سپس به اولسراتیو (زخم) تبدیل می شوند و ممکن است به سندرم نادر لیشمانیوز پوستی منتشر تبدیل شود و با ضایعات پوستی مزمن.منتشرو غیر اولسراتیو تظاهر یابد.
بیش از 90% لیشمانیاز پوستی در افغانستان. الجزیره. ایران .عراق.عربستان سعودی , سوریه , .برزیل. پرو.رخ میدهد و دوره کمون بیماری بین چند هفته تا چند ماه است.لیشمانیازها مجموعا به سندرومهای بالینی مختلفی اطلاق میشوند که توسط پروتوزوئرهای داخل سلولی اجباری از جنس لیشمانیا ایجاد میشوند . بطور معمول یک زئوز(میکروب مشترک بین انسان و حیوان) دارای ناقل است . در این بیماری جوندگان و سگ سانان میزبانهای مخزن معمول و انسان میزبان اتفاقی است . در انسان 1- لیشمانیوز احشایی 2- لیشمانیوز جلدی 3- لیشمانیوز مخاطی به ترتیب در اثر عفونت ماکروفاژها در سرتاسر سیستم تک هسته ای روی میدهد .
1- فاگوسیتیی پوست
2- مخاط
3- نازوفارنکس(دهان و گلو ) است .
* لیشمانیاز احشایی بطور معمول توسط لیشمانیا دونووانی ایجاد میگردد .
* لیشمانیاز پوستی قدیم توسط -ل تروپیکا -ل ماژور – ل اتیوپیکا و جـدید – ل مکزینکا و زیرجنس ویانیا می باشد .
* لیشمانیاز مخاطی توسط برخی ارگانیسمهای زیر جنس ویانیا ایجاد میگردد .
سیکل زندگی
پارازیت های لیشمانیا توسط نیش پشه خاکی (فلبوتو مین) ماده منتقل میشود (فلبوتوموس . لوتزومیا) هنگامی که پشه خاکی ماده اقدام به تغذیه (خونگیری )میکند پارازیت های تاژکدار مرحله پروماستیگوت(تاژک دار) را بر روی پوست میزبان بالا می آورد وپروماستیگوت به گیرنده ماکروفاژ متصل میشود و فاگوسیته میگردد و در داخل فاگولیزوزومها به مرحله آماستیگوت غیر تاژکدار تبدیل می شود. سپس به شیوه تقسیم دو تایی تکثیر می گردد.بعد از پاره شدن ماکروفاژعفونی شده آماستیگوت بیرون می ریزد و توسط سایر ماکروفاژها بلعیده می شوند. اگر آماستیگوتها توسط پشه بلعیده شوند. مجددا به پروماستیگوت تبدیل می شوندو برای عفونت زا شدن حد اقل 7 روز وقت نیاز دارند .
1- طول پشه خاکی 3-2 میلی متراست.
2- سطح پرواز حدود 5/1-1 متر است.
3- محدوده پرواز آن کمتر از 500 متر است
4- درمحیط تیره و مرطوب استراحت میکنند.
5- طول عمر آن یک ماه است .
6- نوع ماده آن خون خوار است .
7- هفته ای یک بار خونگیری دارد.
8- درشکاف ودرز در و دیوارو زباله هاو نخا له های ساختمانی و ساختمانهای قدیمی زندگی میکند.
9- روزها استراحت و هنگام غروب و شب پرواز میکند.
10- د ر طی مدت زندگی 2-1 بارتخم ریزی میکند .
تشخیص
تشخیص قطعی لیشمانیاز به مشاهده پارازیت نیاز دارد.
1-برای مشاهده آن توسط میکروسکوپ نوری نمونه ای از محل زخم تهیه شده و با رنگامیزی آن(گیمسا) زیر میکروسکوپ آماستیگوت مشاهده میشود.
2- روشهای غیر مستقیم ایمونولوژیک نیز برای تشخیص بکار میرود و فعلا معمول نمیباشد.
لیشمانیاز احشایی یا کالاازار
بیش از 90%موارد لیشمانیاز احشایی دردنیا در بنگلادش .شمال شرقی هند.نپال.سودان.شمال شرقی برزیل رخ میدهدو بطور معمول عامل آن .ل.دونووانی است . وبصورت مادرزادی و تزریقی نیز منتقل می شود.عفونت در محل تلقیح با آلودگی ماکروفاژها شروع میشود و سپس درهمه سیستم تک هسته ای- فگوسیتی منتشر میگردد.
کالاازار (لغتی هندی به معنای تب سیاه حکایت ازتیره شدن پوست بیماران دارد)بیمار کاشکتیک و تب دار میشود و بیماری میتواند به شدت بدون درمان کشنده باشد. و دوره کمون بیماری چند هفته تا چند ماه باشد. اسپلنو مگالی از هپاتومگالی محسوس تر است و در یافته آزمایشگاهی پان سیتوپنی دیده میشود. علل آنمی انفیلتراسیون مغز استخوان . هیپر اسپلنیسم .همولیزاتوایمنی و خونریزی است. همچنین میتواند به صورت تظاهرات پوستی منتشر دیده شود.
تشخیص
مشاهده پارازیت دراسمیر رنگ آمیزی شده یا کشت آسپیراسیون بافتها یا بیوپسی از طحال. کبد. مغزاستخوان. غدد لنفاوی است.
وبیمارانی که کالاآزار واضح دارند معمولا تعداد پارازیت درنمونه زیاد است.
پیشگیری
1- نصب توری در و پنجره هادرساختمانهاواستفاده ازپنكه وكولربه منظورجابجایی هوا
2- عـدم نگهـداری دام و طیـور در منازل
3- مـمانعـت از بـازی كودكـان در مـكانـهای آلـوده مخـصوصاً در ساعات غروب آفتاب كه زمان فعالیت حشره می باشد
4- استفاده از پشه بندهای آغشـته بـه حشره كش و نیز لباسهای آغشته با مواد دور كننده حشرات
5- آمــوزش خـوابـیدن افـراد در پشه بند
6- آموزش در زمینـه پوشـانیـدن زخم سالك با گاز
وظیفه نهادهای سازمانی
1- جمع آوری به موقع و صحیح زبالـه وجلوگیـری از انباشته شدن آن در معابر عمومی
2- لایروبی و تمیزنگهداشتن جوی معابر
3- آسفالت نمودن معابر و پركـردن خلـل و فـرج بین آجرها ودیوارها با آهک وبهسازی محیط
4- پوشانیدن كانالها و پر كردن گودالها
5- تسطیح محلهای انباشتن نخـاله هـای ساختـمانی غیرمجاز و تخریب و تسطیح اماكن مخروبه و آلوده به زباله های ساختمانی یا عفونی
6- توجه و دقت در زمیـنه دفـع صحـیح و بهـداشتی فاضلاب باهمكاری مراكزبهداشتی درمانی مراکز گوناگون در سطح کشور
7- هدایت مرغداری ها و دامداریها به خارج از مـناطق مسكونی با همكاری دامپزشكی و بهداشت
اطلاعات تکمیلی
لیشمانیوز جلدی یا سالك عفونت‌ناشی از انگل لیشمانیاست با یك ندول‌كوچك شروع و اغلب زخمی میشود.این بیماری در بسیاری از كشورهای‌گرمسیر به صورت بومی دیده میشود.شایعترین محل ضایعات در نواحی بازبدن بخصوص صورت است.
بیماری سالك در بسیاری ازكشورهای مناطق حاره و تحت حاره‌شیوع دارد و بیماری در نقاط مختلف‌آسیا نظیر چین، سوریه، عربستان،عراق، ایران، فلسطین ،قفقاز و جنوب‌شرقی روسیه، پاكستان، افغانستان وهند شایع است. همچنین از كشورهای‌اطراف مدیترانه و كشورهای آفریقایی‌موارد متعددی از بیماری گزارش‌می‌گردد.
از كانونهای مهم بیماری در ایران‌نواحی مرزی در مرز تركمنستان، ناحیه‌سرخس، لطف آباد،تركمن صحرا،منطقه اسفراین در استان خراسان،خوزستان، قم، كاشان، طبس وبخصوص مهمترین كانون اصفهان آن‌هم در ناحیه شرق، شمال (شهرستان‌برخوار و میمه)، شمال شرق(شهرستانهای اردستان، نطنز، آران وبیدگل و كاشان) میباشد كه از مناطق بومی كشور است.
لیشمانیوز جلدی بر دو نوع‌است:
1 – شهری یا خشك:(Anthroponotic) در این نوع‌مخزن بیماری انسان است ولی سگ‌هم بطور اتفاقی به بیماری مبتلامی‌شود.
2 – روستایی یا مرطوب:(Zoonotic) در این نوع مخزن‌بیماری عمدتا جوندگان می‌باشند. ناقل‌بیماری پشه خاكی ماده میباشد كه‌هنگام غروب خونخواری می‌كند.
بطور كلی سالك بوسیله انواع‌پشه خاكی‌های آلوده به سه‌طریق زیر به وجود می‌آید:
۱ – انسان به انسان (بنابراین بهتر است‌برای جلوگیری از انتشار آلودگی‌توسط ناقل روی زخم سالكی پوشیده‌شود).
۲ – حیوان به حیوان
۳ – حیوان به انسان یا انسان به حیوان.
تظاهرات بالینی
۱ – شكل خشك یا نوع شهری: این‌شكل از بیماری چهار مرحله متفاوت‌را طی می‌كند. دوره نهفتگی ۲ تا ۸ ماه‌است، پس از گذشت این دوران درمحل گزش پشه پاپول سرخ رنگی‌ظاهر میشود كه ۳ تا ۴ میلیمتر قطردارد و نرم و بی درد است و بر اثر فشارمحو نمی‌شود و گاه خارش مختصری‌دارد; سپس پاپول فعال میشود وشروع به رشد می‌كند و كم كم بر اثرتجمع سلولها در آن نقطه ضایعه سفت‌می‌شود و به نظر می‌رسد به بافتهای‌زیرین چسبیده است. بازشدن زخم به‌احتمال زیاد بر اثر عوامل خارجی مثل‌ضربه است. زخم حدودی مشخص وحاشیه نامنظم و برجسته دارد كه روی‌آن را دلمه‌ای قهوه‌ای رنگ پوشانده‌است. پس از گذشت ۶ تا ۱۲ ماه و گاه‌بیشتر ضایعه كاملا بهبود می‌یابد و اثرآن بصورت جوشگاهی فرو رفته باحدودی كاملا مشخص و حاشیه نامنظم‌باقی می‌ماند. تعداد زخم معمولا كم وگاه منفرد است.
۲ – شكل مرطوب یا نوع روستایی: دراین شكل پس از طی دوره نهفتگی(چند هفته تا چند ماه) ضایعه بصورت‌جوش همراه با التهاب حاد ظاهرمی‌شود. زخمی شدن آن در عرض ۱۰روز تا ۲ هفته پس از شروع اتفاق‌می‌افتد. زخم به سرعت بزرگ و دورآن پرخون میشود. زخم نسبتا زود ازبافت گرانولوماتوز (۱) پر میشود.جوش خوردن زخم از وسط و اطراف‌همزمان اتفاق می‌افتد و بطور معمول‌در مدت ۴ تا ۶ ماه از شروع، زخم‌بكلی خوب میشود. تعداد زخم‌هامتعدد و معمولا بیش از یكی است.
۳ – شكل سقط شونده: این شكل‌معمولا بصورت توبركول كوچكی كه‌رنگ سرخ دارد شروع میشود، ولی‌رشد چندانی ندارد; روی آن پوسته‌پوسته میشود و گاه زخم كوچكی ایجادمی‌كند كه به سرعت بهبود می‌یابد وجوشگاه كوچكی باقی می‌گذارد و گاهی‌نیز توبركول بدون ایجاد زخم بهبودمی‌یابد. تمام دوره عارضه حدود ۵ ماه‌بیشتر طول نمی‌كشد.
۴ – اشكال غیر معمول: مواردی ازاشكال بالینی سالك بصورت غیرمعمول نظیر زرد زخمی، اگزمایی،زگیلی، توموری و اسپوروتریكوئیدی‌بروز می‌كند.
۵ – نوع مزمن: در این شكل دوره‌بیماری پس از گذشت مرحله حاد به‌طور مزمن برای ماهها و سالها ادامه‌می‌یابد. علت پیدایش این شكل‌بدرستی روشن نیست و به نظر می‌رسدمصونیتی كه لازم است به وجود آید تاضایعه اولیه بهبود یابد در این بیماران‌اتفاق نمی‌افتد.
۶ – شكل عود كننده: حدود ۷ تا ۱۰درصد از بیماران مبتلا به سالك پس ازگذراندن دوره حاد بهبود كامل‌نمی‌یابند و عارضه آنان تبدیل به‌شكلی از بیماری میشود كه به آن‌شكل عودكننده (توبركولوئید یالوپوئید) می‌گویند. در این بیماران نیزمانند سالك حاد بیماری با یك پاپول‌قرمز رنگ ظاهر میشود كه تبدیل به‌زخم و سرانجام جوشگاه میشود. این‌جوشگاه بیشتر در روی صورت و شبیه‌دیگر جوشگاههای ناشی از سالك‌فررفته با حاشیه مشخص و نامنظم‌است. دانه‌های ریز قهوه‌ای و زردرنگی در سطح جوشگاه و اطراف آن‌ظاهر میشود كه با فشار لام شبیه‌دانه‌های ژله سیب می‌گردند و در سل‌پوستی نیز شایع است.
تشخیص قطعی بیماری با یافتن اشكال‌مختلف انگل در نمونه‌های بالینی زخم(مواد آسپیره یا بیوپسی) داده میشود.مواد آسپیره یا بیوپسی میتواند ازكناره داخلی یا حاشیه داخلی زخم‌برداشت شود. این مواد را می‌توان روی‌لام گذاشت تا خشك و برای جستجوی‌میكروسكوپی آماده شود. علاوه بر این‌روش، از روشهای مختلف‌آزمایشگاهی دیگر نظیر كشت ،تلقیح‌به حیوان آزمایشگاهی، آزمون‌لیشمانین و… نیز می‌توان استفاده كرد.این بمیاری قابل درمان میباشد وداروهای مؤثری برای درمان آن‌وجوددارد كه با نظر پزشك معالج‌تجویزمی‌شود.
پیشگیری
۱ – اسپری حشره كش‌های ابقایی و به‌كاربردن مواد دوركننده روی پوست:شایان ذكر است اسپری كردن یك‌اقدام كنترل مؤثر برای لیشمانیوزپوستی شهری است ولی برای نوع‌روستایی غیرمعمول است.
۲ – مبارزه با مخزن بیماری: در نوع‌شهری اتلاف سگ‌های ولگرد، حذف‌محیطهای مساعد زندگی و تكثیر آنهاو همچنین پوشیدن زخم سالكی برای‌جلوگیری از آلوده شدن پشه‌های ناقل‌لازم است.
در نوع روستایی مبارزه با جوندگان ازطریق طعمه گذاری و لانه كوبی ،دفع‌صحیح زباله و حذف زمینه‌های مساعدرشد و تكثیر جوندگان مؤثر خواهدبود.
۳ – مبارزه با ناقل بیماری: تأمین‌بهداشت محیط، حذف مناطق رشد وتكثیر پشه مانند محلهای تجمع زباله،نخاله‌های ساختمانی و كودحیوانی،ساختمانهای نیمه كاره و تسطیح وبهسازی حوالی مناطق مسكونی ازاولویت ویژه‌ای برخوردار است.سمپاشی از اقدامات نهایی است كه درصورت لزوم آن هم در نوع شهری‌می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد. البته‌به لحاظ خطر بروز انواع مقاوم نسبت‌به سم، عوارض زیست محیطی آن واحتمال مهاجرت ناقل به مناطق مجاورو جدید سمپاشی از كمترین اولویت‌برخوردار است.
با توجه به اینكه در نوع روستایی محل‌رشد و تكثیر پشه‌ها عمدتا در لانه‌جوندگان میباشد و معمولا افراد درهنگام غروب در خارج از اماكن موردگزش قرار می‌گیرند سمپاشی كمترین‌تأثیر را در كنترل ناقل خواهد داشت.
۴ – حفاظت فردی: از مهمترین‌بخش‌های پیشگیری آموزش مردم‌جهت حفاظت خود از گزش پشه ناقل‌می‌باشد. نصب توری پنجره، استفاده ازپشه بندهای آغشته به سم (دلتامترین)،خودداری از انباشتن زباله و كودحیوانی در مناطق مسكونی، بهسازی‌اماكن، رعایت فاصله مناسب زندگی‌انسان و دام، پوشاندن زخم و تمیزنگهداشتن آن، شناسایی و درمان‌مبتلایان به سالك به منظور كاهش‌مخازن انگلی، تخریب اماكن متروكه،كنترل كودكان جهت بازی در مكانهای‌آلوده در ساعات عصر و غروب آفتاب‌و رعایت احتیاط در موقع كشاورزی‌در ساعت خاصی از روز همگی ازنكات مهمی هستند كه باید در آموزش‌روشهای پیشگیری موردتوجه‌قرارگیرند.
